با ترانه یلدا؛ زنان و نقش تاریخی آن ها در ساماندهی فضا

مهم‌ترین معضل حضور زنان در عرصه معماری و شهرسازی را چه برای نسل اول و چه برای نسل زنان معاصر، چه می‌دانید؟

مهوش عالمی ۳۰-۴۰ سال در حوزه باغ‌ ایرانی، با استمرار و سعی بالا، و حاصل مهم کار کرد. این، کار هر زنی نبود؛ اصلا زنان معمار ما محقق نیستند. زنان در نسل ما کار کردند؛ خیلی هم کار کردند؛ در شهرداری‌ها، در دفاتر معماری و طرح‌های شهری حضور داشتند، اما این‌طور نبود که پیگیر یک موضوع باشند و برای آن، سال‌ها زمان بگذرانند. از طرفی دیگر، به نظر من، زنان مغرور نبودند و نیستند؛ من هم نبودم. زنان این نسل خودشان را باور نداشتند؛ بیشتر کنار مردان بودند و کنار آنها کار می‌کردند.

شما سابقه آشنایی با خانم نسرین فقیه را نیز دارید.

بله، نسرین پیش از انقلاب، بسیار کار کرد، با موزه هنرهای معاصر همکاری داشت، و در کنفرانس زنان معمار در رامسر هم شرکت کرد؛ اما نسرین هم مانند سایر زنان این نسل، چندان فرصتی نداشت که اوج پختگی کار خود را در ایران عرضه کند.

مشخصا بنای ساخته‌شده‌ای از ایشان در ایران به جای مانده است؟

نسرین پس از اینکه موقتا از پاریس به ایران بازگشت، در شمال، برای دوستانش ویلا ساخت. عمده کارهای او در پاریس اجرا شده‌اند و بیشتر در حوزه مرمت کار کرد.

نظر شما نسبت به اندیشه‌های خانم نسرین فقیه در حوزه معماری و شهرسازی چیست؟ ایشان جزو نخستین معمارانی بودند که به بافت تاریخی اهمیت دادند و از اهمیت حضور پیاده در بافت گفتند.

بله، همین مسئله مهم‌ترین رویکرد نسرین بود که اتفاقا به نظر من، رویکردی زنانه است. من این حرف را بارها تکرار کرده‌ام و باز هم می‌گویم که زنان، معماران و شهرسازان بهتری هستند، به این دلیل که زنان نسبت به جامعه و انسان، احساس حمایت بیشتری دارند؛ بلدند چگونه فضا به وجود بیاورند، فضایی برای صلح و آرامش، فضایی برای پویایی ارتباط، فضایی برای گفت‌وگو؛ بلدند، چون برایشان مهم‌تر است. حالا شما در مورد معماری معاصر صحبت نمی‌کنید، اما حتی زنان معماری که بلندمرتبه‌سازی می‌کنند، و همه پروژه‌ها را برای خودشان برمی‌دارند و ما به آنها می‌گوییم که زرنگ‌اند، حتی آنها نیز در عرصه معماری، به کوچه، بازی بچه‌ها در کوچه، و ارتباط خانه و شهر فکر می‌کنند، چون زن هستند.

در مورد نسرین باید بگویم که او هم جزو زنانی بود که پیش از انقلاب، روی باغ ایرانی کار کرد. در آن زمان، موزه هنرهای معاصر از آنها خواسته بود تا باغ‌های مهم ایرانی را روی کالک رولوه (برداشت) کنند. همین تجربه باعث شد تا نسرین فقیه، فریار جواهریان را مامور کند تا در موزه‌ هنرهای معاصر که آن‌زمان مدیریتش با آقای علیرضا سمیع‌آذر بود، کنفرانسی در ارتباط با باغ ایرانی برگزار شود. آنجا بود که افراد زیادی گرد هم آمدند و در مورد باغ ایرانی صحبت کردند؛ ایده این کار هم از طرف نسرین فقیه بود. البته این نکته را هم بگویم که پس از این کنفرانس، کتابی هم در مورد باغ ایرانی منتشر شد و به بعضی از ماها سفارش دادند که در مورد باغ‌های ایرانی بنویسیم. من در مورد باغ دلگشای شیراز نوشتم؛ مهوش هم نوشته بود، اما کتاب که درآمد، دیدیم مقاله مهوش منتشر نشده است؛ بالاخره زنان موجودات عجیبی هستند.

جز خانم فقیه و خانم عالمی که به نقش آنها اشاره کردید، از هم‌نسلان خود، کدام زن معمار یا زن شهرساز را به عنوان فردی متمایز و تاثیرگذار در این حوزه معرفی می‌کنید؟

مینو آزاد که پنج سال از من بزرگ‌تر بود، در دانشگاه تهران معماری خوانده بود؛ هم معمار بود و هم شهرساز، و سال‌های سال با هادی میرمیران، در اصفهان کار می‌کرد. نفر بعدی، مهوش حمیدی است؛ مهوش در وزارت مسکن و شهرسازی مدیر بود، و هم در اجرا و هم در دانش، دانایی و توانایی بسیار زیادی داشت. او سال‌های طولانی به عنوان زن مقتدر شهرسازی ایران کار کرد؛ تا همین اواخر هم و پیش از اینکه متاسفانه فوت کند، کار می‌کرد. او در تدوین و شکل‌گیری نقشه جامع بسیاری از شهرهای ایران نقش داشت؛ هم مسئول کنترل طرح‌های جامعی بود که دیگران طراحی می‌کردند، و هم خودش طراحی می‌کرد. علاوه بر آنها، مریم شریعت‌زاده نیز در تدوین طرح جامع شهر تهران کار می‌کرد. مریم زن مقتدری بود، مطالعه بسیاری می‌کرد و در آن جمع که من و مریم تنها زنان آن بودیم، فیگور تازه‌ای بود.

باید ار خانم گیتی اعتماد هم نام ببرم که از پیشتازان شهرسازی در ایران بود. اوایل انقلاب، گروهی تشکیل شده بود برای مطالعات شهری که خانم گیتی اعتماد از بنیان‌گذاران آن گروه بودند. در همان زمان، معماران ما باور نمی‌کردند که شهرسازی هم می‌تواند علمی برای خودش باشد و شهرسازی را قبول نداشتند؛ اما خانم گیتی اعتماد با توانایی و علم بالا، در حوزه شهرسازی کار می‌کردند و مترقی بودند.